Clinton en.fictie....

Clinton schrijft een boek. Hij slaat de brug naar de lezer van de krant. Als het maar echt is, die fictie!

Jorge Borges en Nep Nieuws

Gepubliceerd in de Napa van 3 maart 2018, dagblad de Amigoe op Curacao

Nep Nieuws en Jorge Luis Borges

De wereld wordt vandaag de dag overspoeld door nep nieuws. Hoe gaan we daarmee om? Is een literaire lezer, dankzij zijn ervaring met fictie, beter in staat is tot het herkennen van fake nieuws? Wanneer we de wereld om ons heen niet helemaal (meer) begrijpen, geheimzinnig of spookachtig vinden, noemen we haar vaak Kafka-achtig ( Kafkaësk), naar de beroemde schrijver van ‘het Proces,’ Kafka. Er is eigenlijk maar één schrijver uit de vorige eeuw, die hem in dit opzicht wel eens naar de kroon steekt en dat is de Argentijn Jorge Luis Borges. Hij kan ons misschien een handje helpen met onze vraag over nep nieuws. Zijn werk is lichtvoetig, vreemdsoortig, ongelooflijk realistisch. De term Borgesiaans is een literaire aanbeveling. De man is al jaren dood, maar zijn werk nog steeds modern,  bizar en ja zeker, actueel - hoe kan dit ook anders, als  verbeelding tijdloos is en science fiction over de toekomst gaat?

 Ficciones

We leven in een tijd, die veel weg heeft van science fiction. Steeds vaker hebben we moeite met wat echt is en wat nep (NEP), wat copie of origineel, wat waar is of vals. ‘Fake news’, Kremlin trollen and ‘crypto coins’ zijn de gewoonste zaken van de wereld. Het lijken ijkpunten van het nieuwe wereldbestel, succesvolle veroveraars van onze planeet. Sociale media zorgen voor een bijna bijbelse vermenigvuldiging van nieuwtjes en nep-nieuws. We beginnen er al aardig aan te wennen mede dankzij Mister Twitter in het Witte Huis.  We houden wel van wat sensatie ter afwisseling van alledaagse sleur.

Maar wat is eigenlijk het verschil met literatuur? Vroeger had je fabels, sprookjes, parabels en satires, tegenwoordig postmoderne, vaak hoofdbrekende romans en ook science fiction alsof we in de toekomst kunnen kijken. Ik  lees op het ogenblik de Ficciones van Jorge Luis Borges, verhalen van de Argentijnse schrijver/dichter uit de vorige eeuw (1899-1984). Zijn werk heeft een hybride karakter en is een fijnzinnig mengsel van biologische ongelooflijkheden, crimineel gangsterdom, quasi-gebeurtenis, filosofisch dollen en je reinste verzinsels. Alsof je de krant van vandaag opslaat of diep in de nacht naar netflix zit te kijken.

Borges schrijft de Ficciones in de jaren dat hij vrijwel platzak is. Het is de Borges die in ’het verhaal ‘de Zahir’ zegt: ‘niets is minder materiëel dan geld... geld is ‘future time’.. het kan een avondje stappen zijn, het kan de muziek van Brahms zijn, het kan een spelletje schaak, een kop koffie zijn...’ Wie zijn werk bestudeert, ontdekt al gauw hoe deze Borges de werkelijkheid naar zijn hand zet. Hij heeft een uitgesproken talent voor het omvormen van de werkelijkheid tot fantastische verhalen, wat hij beschouwt als de ultieme opgave van literatuur. Hoe gaat literaire transformatie bij hem in zijn werk?

De Bibliothecaris

Over zijn werk zijn al bibliotheken vol geschreven. Dit zal Borges aanspreken, want hij zag de wereld als een boek. Het moet gezegd, hij was liever een man van de daad en het mes geweest zoals zovelen in de achterbuurten van Buenos Aires en daarbuiten. Een man van vlees en bloed zoals de gaucho of compadrito. Maar de schrijver wordt halverwege zijn leven blind, een erfenis via vaderskant, versneld door een bloedvergiftiging als gevolg van  een hoofdwond. Borges, de grote lezer van de wereld, wordt blind! De schrijver die de wereld leest als een boek, waarin alles over het aardse bestaan van mens en dier is terug te vinden.

Hij raakt al vroeg in zijn leven geobsedeerd door taal, geschiedenis en filosofie. En wel in die mate, dat hij zich niet geroepen voelt om het zelf nog eens dunnetjes over te doen en romans te gaan schrijven. Alles is al geschreven, vindt hij. Wat een prachtig statement voor vandaag! Het boek van de wereld behoeft hoogstens nog wat commentaar of ontcijfering van de tekens, de code, de taal. Borges beperkt zich in het begin van zijn schrijverschap tot het genre essays en zet zich pas later tot het schrijven van de Ficciones, korte verhalen. In zijn essays kan hij naar hartelust filosoferen. Hij  verdiept zich in het werk van de filosoof Berkeley om zich later tegen diens ‘Idealisme’ teweer te stellen. Zijn verhaal ‘Tlön, Uqbar, Orbis Tertius’ vormt een combinatie van essay en verhaal. Hij werkt er zijn visie in uit, dat filosofie als spel met de taal tot het domein van de fictie behoort. Science fiction ligt om de hoek; het is de toekomst op de stoep.

De Verzameling

Borges is een super speelse geest. Hij beweert heel stellig dat hij niet creatief is, maar herschept wat de werkelijkheid en de literatuur hem voorschotelen. Geen bewering houdt lang stand, geen beschrijving is ondubbelzinnig, geen zin die zich niet naar de volgende spoedt. Elk verhaal draait op volle toeren en dat in een ingenieus labyrinth van de verbeelding! Geen lezer is zijn leven zeker. Geen dromer kan tegen Borges op. In de praktijk zijn de Ficciones juweeltjes van oorspronkelijkheid. Altijd weer voegt hij een element toe of laat hij een aspect weg, waardoor hij de werkelijkheid grondig transformeert. Zo schrijft hij naast de Ficciones ook The Book of Imaginary Beings, een fantastisch bestiarium van ‘onbestaanbare’ dieren, die in de literatuur voorkomen of door Borges zelf zijn bedacht. Het getuigt van zijn voorliefde voor ‘de verzameling’ zoals daar zijn de bibliotheek, de geschiedenis (jaartallen), de encyclopedie, het alfabet (letters), de spiegel(beelden), het museum, het geheugen (herinneringen), de getallenleer (kabala) etc  Elke ‘verzameling’ is een toverdoos van losse elementen, die hij kan vervangen,verschuiven, verwisselen en vermenigvuldigen. Dit eindeloze spel is de grondslag voor zijn fictie, die de werkelijkheid verdringt, oplost, vervangt, bespot en uitlacht. Het maakt elk verhaal spannend – lego voor volwassenen.

Een spookrijder

Sommige lezers vinden zijn werk cerebraal en weinig doorleefd. Niet terecht, want Borges  beschrijft in navolging van zijn favoriete schrijver Louis Stevenson ook avonturen en gevechten. Hij bezingt de moed van de vechtersbaas. Het is overigens wel begrijpelijk dat iemand, die eerst de wereld leest als ‘boek’, daarna alleen commentaren levert en tenslotte blind wordt, vooral over de wereld vanuit zijn gedachten schrijft. Maar dan wel vanuit een fenomenale kennis over geschiedenis, filosofie en literatuur zoals opgeslagen in dat grote hoofd met de blinde ogen! Hij is naast commentator ook nog eens vertaler van beroemd werk als van Virginia Woolf, Walt Whitman, Faulkner e.a. De Ficciones houden het midden tussen stories en histories. In zoverre leunt hij aan tegen de oervader van de geschiedschrijving, de Griek Herodotus, die ook zijn Historiën doorspekt met vertellingen uit de tweede hand – ‘van horen zeggen’.

 De Filosoof

Borges is een meester in het jongleren van tijd en ruimte en daardoor van authenticiteit en waarheid. Wat eerst een historische gebeurtenis lijkt, blijkt zich bij nader inzien te voltrekken in de droom, het labyrinth, de spiegel of een niet-bestaand land. Waar is ‘de werkelijkheid’ gebleven? Plaats en tijd zijn eigendom van de verteller. Borges keert de werkelijkheid binnenstebuiten, ondersteboven, achterstevoren en gebruikt tijd en ruimte als schaakstukken op het bord van de verbeelding. Borges is een filosoof in schrijverspak, ‘de broek van een octopus’ om met Bert Schierbeek te spreken? Hij crëert, zoals hij zelf van Kafka beweert, zijn eigen ‘voorgangers’, ontdekt het labyrinth van de Tijd, bedenkt een eigen don Quichotte (van Pierrre Menard), een fantasierijk bestiarium en niet-bestaande boeken, waarop hij commentaar levert. Hij is een ware spookrijder in de literatuur. Zijn universum doet denken aan het werk van de Hollandse tekenaar Escher, die nog steeds actueel blijkt in deze wereld van vaak monomane architectuur-gekte. Een ruimtelijke science fiction op papier.

Bedrog en Verbeelding

Tegenwoordig zijn we gewend aan reproductie en nep-nieuws. En toch houden veel mensen niet echt van ‘literatuur’. Ze willen een ‘waar-gebeurd’ verhaal lezen. Het is een paradoxale ontwikkeling. Hoe vaker men in de zgn. werkelijkheid wordt bedonderd, hoe meer behoefte men heeft aan ‘echtheid’ in de literatuur. Literatuur wordt als het ware bedreigd door de lezer van het ‘echte’ verhaal. De lezer, die is opgejaagd door nep-nieuws van alledag, van slag door de ongelooflijke warwinkel van onnozele berichtgeving over de wereld, deze lezer wil kennelijk wel eens met rust gelaten worden. Hij is bij Borges aan het verkeerde adres. Hij is immers de schrijver van de  ‘verzameling’en de metafoor, van de dubbele bodem en science fiction. Zijn werk is geen vlucht uit de werkelijkheid, maar transformatie vanuit de verbeelding. Korrtom, fictie.  Pas dan, zegt Borges, is er sprake van literatuur.

Tlön, Uqbar, Orbis Tertius

In het beroemde verhaal ‘Tlön, Uqbar, Orbis Tertius, ’ schiet Borges een drietrapsraket af. Bij de eerste trap vertelt hij dat hij met zijn vriend Casares op zoek is naar een onbekend land Uqbar. Hij stuit op een encyclopedie (de tweede trap), die spreekt over het bestaan van een planeet Tlön. In de derde fase maakt Tlön zich meester van de aarde. Het raadsel van de negen ‘coins’ (crypto coins!) moet inzicht geven in het werkelijkheidsgehalte van deze wonderlijke planeet. Uiteindelijk bestaan er in Tlön geen materiële objecten, geen dingen. Alles is taal, fictie, idee, geest (Berkeley). Ingrijpender nog is, dat daardoor ook onze vertrouwde logica – en wetenschap - er onmogelijk wordt. Met de invasie op onze planeet vanuit Tlön worden ideeën werkelijk dingen, objecten. Zo ontstaat er een bedreigende werkelijkheid, die de aarde overmeestert. Ideeën zijn aanvankelijk  ‘echter’ dan dingen, zoals Nep-berichten voor ‘echter’ dan de werkelijkheid worden gehouden.

Blinde Ziener

Er zijn tal van diepzinnige analyses gemaakt van ‘Tlön’. Het wordt bestempeld als thriller, science fiction, satire en ook als ‘totale’ fictie (zoals ‘totale oorlog’ op zijn Duits). Tlön demonstreert het gevaar van een totalitair wereldbeeld. Borges zinspeelt op het communisme en nazisme uit zijn tijd, dat de mensen rijp maakte voor ‘totale’ overheersing.  Met Tlön laat Borges zien hoe gevaarlijk het is zich te verlustigen in  (ideologisch) jargon, een taal van een handvol ‘plastic’ woorden, dat op alle levensgebieden wordt toegepast zoals het cybernetisch gepraat over sociale systemen, economische modellen, dat een hersenschimmige wereld oproept, die al globaliserend aan zich zelf ten onder gaat.

De huidige, neoliberale mythe van de markt met zijn magische markt-evenwichten, economische groei-dwang, nep-nieuws en crypto coins vertoont akelige overeenkomsten met de ‘totale’ fictie van de invasieve planeet Tlön. Ik lees dit verhaal van Borges als een vroege waarschuwing tegen ‘mythisch’ denken in onze wereld. Een waarschuwing om niet in het technologisch labyrinth de weg kwijt te raken of te geloven in de sprookjes van de markt, in schietgrage helden aan de bar, in gegoochel (gegoogle) met (beurs)getallen of Nep-geschiedenissen alsof je niet ter verantwoording zult worden geroepen. Wat misschien Borgesiaanse fantasie en science fiction leek, blijkt binnen een halve eeuw gewoon alledaagse werkelijkheid.

Borges is niet alleen een speelse schrijver van de verbeelding met zijn gauchos en compadritos, dromen en doolhoven, allervreemdste dieren, wiskunde en jaartallen, maar ook een blinde Ziener van wat ons op de planeet aarde wellicht nog te wachten staat.    

Derk Cools

John Williams Butcher's Crossing

De laatste bizon – een kijkje in de Amerikaanse ziel (over Williams) , 13 januari 2018, Napa, Amigoe DAgblad, Curacao

De dagen van het Vuurwerk zijn weer voorbij. In de Verenigde Staten lijkt het wel het hele jaar door Vuur-werk. Toch gaan de dagen van de Mass Shootings bijna ongemerkt voorbij. Volgens de statistiek over Gun Violence telde de maand december 19 doden en 95 gewonden in de V.S. We schrikken pas weer op bij een Mass Shooting als onlangs in Las Vegas met 58 doden en meer dan 500 gewonden in één keer.  Zit het de Amerikanen in het bloed, in hun cultuur, in wat? Ik ga hieronder te rade bij de Amerikaanse schrijver John Williams van Butcher’s Crossing.

                                           

De laatste bizon

Las Vegas

Het leven gaat gewoon door. Beneden bij het hotel rijden al weer de auto’s vijf rijbanen breed door de lichtreclame stad Las Vegas op weg naar een blinkend casino dan wel naar een schietbaan, waar de bezoeker zich kan uitleven in een ongebreidelde (self)kick. Nog altijd beter, hoe meelijwekkend ook, denk ik, dan twee kamers huren in een hotel en op een papiertje de hoek berekenen, waaronder je met zoveel mogelijk kogels uit zoveel mogelijk (semi)-automatische geweren zoveel mogelijk onbekenden, zo snel mogelijk kunt neerknallen. In een mum van tijd: 58 doden en meer dan 500 gewonden. Sensationeel, onvoorstelbaar,laf.

Paddock, de dader, is sinds kort wereldberoemd en dood, morsdood, gelukkig. Jammer voor justitie en voor ons gevoel van gerechtigheid en onze onbevredigde zucht naar een verklaring van de recente moordpartij in Las Vegas. Iedereen kan nu vrijelijk zijn mening ventileren zonder iets op te lossen of dichter bij het motief  te komen van de massamoord vanuit de 32^ste verdieping van een hotel. Als de politie en de psychiatrie geen uitsluitsel kunnen geven, wat rest ons dan? Zelden of nooit biedt literatuur enig houvast, maar soms wel meer inzicht. Literatuur is een vorm van onderzoek naar wie we eigenlijk zijn. Anders dan de wetenschap, maar vaak indringender. In dit geval hoe Amerikaans of (on)menselijk we zijn.

John Williams

Waar moest ik toch steeds aan denken bij het beeld van deze slachting? Aan de Amerikaanse school shootings. Vanzelfsprekend. Aan de Oorlog. Natuurlijk, welke dan ook. Aan de inzet van drones tegen gezochte terroristen. Ja, natuurlijk. Maar ook aan literatuur. Aan  MiIller uit ‘Butcher’s Crossing’ van  John Williams, die daarnaast ook de roman ‘Stoner’ schreef en de  niet minder knappe roman Augustus, de eerste keizer van het Romeinse rijk.

Williams schreef drie totaal verschillende romans in een ingetogen en meeslepende stijl, die op zichzelf niets van doen heeft met geweld. Zelf leidde hij een rustig leventje aan een universiteit zoals ook de hoofdpersoon van het gelijknamige boek ‘Stoner’. In deze roman vertelt hij op ingehouden toon over het universitaire leven van een docent in de Engelse letterkunde, die te lijden heeft van zijn eigen hoge academische eisen. Deze worden hem niet in dank afgenomen en richten hem en zijn gezin indirect ten gronde. Stoner is de belichaming van intellectuele kwaliteit, integriteit en van een onafhankelijke geestesgesteldheid, maar maatschappelijk is hij een volstrekte ‘loser’. Hij leeft in een harde, vrijgevochten, Amerikaanse samenleving. Geweld speelt alleen op de achtergrond, ver weg in Vietnam een rol.

Dat Williams zich even goed kon inleven in de ambitie van de jonge Octavianus om af te rekenen met zijn rivaal Antonius en de eerste keizer van het Romeinse imperium te kunnen worden, getuigt van inzicht in de menselijke psyche, uitgewerkt in een schitterende briefwisseling tussen Octavianus en zijn moeder Livia. Geweld neemt hier de vorm aan van strijd om de ultieme macht, die uitgewogen, gebalanceerd en zelfs wijs wordt belicht. Dit werk is vergelijkbaar met het klassieke werk van de Belgische M. Yourcenar over de Romeinse keizer Hadrianus.

Een Western?

Terug naar ‘Butcher’s Crossing’, het derde werk van Williams. Ik ben geen kenner of liefhebber van cowboy romans (Westerns), het Wilde Westen en de bijbehorende country en western muziek. Mijn kennis op dat terrein is beperkt gebleven. Ik las vroeger met interesse de ontdekkingstochten van Lewis en Clark langs de rivier de Missouri door Indianengebied  – in opdracht van president Jefferson  onder het mom van wetenschappelijk onderzoek. Ook las ik boeken over de Grote Trek naar het Westen (the frontier) van families in huifkarren en over de Goldrush in California (1848). In eerste aanleg kon me echter een roman over de bizonjacht dan ook niet onmiddellijk bekoren, maar voor de naam van Williams moest ik wel bezwijken nadat ik zijn Stoner had gelezen. Ik heb er geen spijt van. Zoals het Romeinse rijk tot leven komt in de klassieke roman ‘Augustus’ en in ‘Stoner’ het dagelijks leven aan een Amerikaanse universiteit in de jaren zestig van de vorige eeuw, zo biedt ‘Butcher’s Crossing’, zijn roman over de laatste bizonjacht, een kijkje in de Amerikaanse ziel. Misschien is dit iets te boud beweerd en te kort door de literaire bocht. Laat ik zeggen dat Williams in zijn roman raakt aan wat een buitenlander als ‘Amerikaans’ ervaart - al dan niet terecht.

Butcher’s Crossing

In Butcher’s Crossing laat een jongeman, Andrews zich verleiden tot het financieren en deelnemen aan een bizonjacht o.l.v. een zekere Miller, die hiermee al langer ervaring heeft. In gezelschap van de huidenviller Schneider en de drijver van de ossenkar Charley Hoge rijden ze naar Kansas en Colorado - waar ze in een box canyon duizenden bizons aantreffen. Miller wijdt Andrews in de jachtpartij in – als was het de ‘frontier’, een gevecht met de natuur. Het wordt een dodelijk ritueel, dat uitloopt op totale destructie, een ultieme slachting van alle, ja  bijna alle bizons. ‘Greed’ (hebzucht),  de drang naar meer huiden, meer dode bizons, meer en meer geld wordt het gezelschap tenslotte noodlottig. Het schieten heeft dagen te lang geduurd. Andrews ziet in de verte de eerste sneeuwvlok neerdwarrelen, de aankondiging van een sneeuwstorm. De mannen worden overvallen door de winter, die hen dwingt tot maanden overleven in de barre wildernis.  Dan smelt de sneeuw weer, vertrekken ze naar Butcher’s Crossing. Op terugweg kantelt de ossenkar, te hoog opgetast met bizonhuiden, in de rivier en verdrinkt Schneider, de eenling, wiens hoed zelfs niet de moeite waard is om op te vissen als aandenken. Charley Hoge verandert in een zombie. Dit is (ook) het kantelpunt in de roman. Na terugkomst steekt Miller uit woede om de slechte financiële deal de geredde huiden in brand. Hij ontketent een waanzinnig inferno, sticht een ultieme, allesverterende brand. Andrews is nu geïnitieerd in het (Amerikaanse?) leven en getekend.

Het is deze Miller, de aanvankelijk zo bedachtzame en ervaren bizonjager, de evenwichtige, volwassen man en leider, die eerder al  in de box canyon zijn zelfbeheersing verliest. Hij raakt daar als bezeten door en tijdens een dagen lange (veertig bladzijden lange) schietpartij op de bizons. Zijn gezicht met witte tanden, zwart van de kruitdamp, zijn vinger gezwollen om de trekker van het geweer, verandert Miller in een onstopbare moordmachine. En Andrews vraagt zich temidden van al die dode bizons in de vallei af: wie en waar hij is.

Het is deze orgastische scene, die me weer voor ogen kwam, toen ik hoorde van P. in Las Vegas. Het beeld van Miller, een ogenschijnlijk rustige  man die bij het zien van die duizenden vredig in de vallei grazende bizons geleidelijk in extase geraakt.  Een man die  met zijn volle verstand, in alle vrijheid besluit duizenden dieren te doden. Een vrijheid die hij ontleent aan het  Amerikaanse ideaal van de wildernisman en aan zijn onafscheidelijk wapen, dat hem echter verhindert nog bij zinnen te komen. Michelle Latiolais, die de introductie op de roman schrijft, werpt de suggestie op, dat John Williams misschien het moorddadig Amerikaanse optreden in Vietnam  voor ogen heeft gehad. Zonder hieraan iets te willen afdoen, is het naar mijn gevoel even goed mogelijk om te denken aan de Amerikaanse genocide van de Indianen tijdens de doortocht naar het westen in de negentiende eeuw. Weinig Amerikanen kunnen tegenwoordig iets zinnigs  of geloofwaardigs vertellen over Indianen.

De Wildernis

Miller voelt zich een jager. Hij raakt weliswaar uitgeput van de dagenlange schietpartij, dat is waar, maar verder zijn alle verhoudingen behorend tot de jacht zoek. Diep in zijn hart voelt een Amerikaan zich (ook) een spirituele man van de wildernis. Daar woedt zijn gevecht met de natuur, daar vindt hij zijn uitdaging. Daar zal hij overleven. Daar wordt hij een nieuwe, een ander mens, strijdbaar maar gelouterd. Welnu, Miller is eigenlijk het failliet van deze idee. Hij is een massaslachter, een moordenaar net als  Paddock.  Bizon of mens om het even, ze zijn niet de prooi van een roofdier, maar plat gezegd, neergemaaide slachtoffers.

Williams schrijft hoe Miller al schietend zelf letterlijk verandert in ‘wapen-tuig’. En de werkelijkheid leert ons helaas dat het niet exclusief voor Miller geldt. In wezen laat Williams zien hoe de natuur van de mens bovenkomt, wanneer hebzucht (‘greed’) alle remmen los gooit. Alleen de dood van de ander of van hemzelf kan Miller, de vernietigingsmachine, die hij is geworden, tot stilstand brengen. Misschien denkt hij nog te ‘jagen’, te rivaliseren met een tegenstander, maar in werkelijkheid blijkt hij bevangen door een roes, die het verstand vertroebelt. Een roes van geweld en hebzucht, die hem in een hoek hebben gedreven. Williams tekent Miller als een sidderend wezen met een lege blik op het beslissend moment, dat de ratio als rem wordt doorgetrapt. Indringend, beangstigend en beklemmend zoals Miller de bizonslachting voltrekt in een daad van absolute vrijheid, totale vernietiging, geestelijke onmacht. ‘And he (Andrews) came to see Miller as a mechanism, an automaton……, he came to see the destruction as a cold, mindless response to the life in which Miller had immersed himself.’ Iets soortgelijks heeft zich vermoedelijk ook achter de ramen van de 32^ste verdieping van het hotel in las Vegas afgespeeld.

Derk Cools

*Een Kind in de literatuur 18 november 2017  (over Silvina Ocampo) in de Napa, van de Amigoe,Curacao

Een Kind in de Literatuur

Door: Derk Cools

Tip van de sluier

Soms duurt het even, voordat je in de gaten hebt, waarom een verhaal blijft doorzingen. Of waarom je het nog een keer wilt lezen. Dan komt de klik en de knik. Dat is het ware verhaal, van de ware schrijver. Dit geldt zeker voor de fantastische, korte verhalen, die Silvina Ocampo (1903-1993) geschreven heeft. Ze was een Argentijns schrijfster, die lang in de schaduw van Borges en van Adolfo Bioy Casares (haar echtgenoot) is gebleven. Op zich geen schande, zij waren literaire reuzen. Maar met het verstrijken van de tijd, wordt ook Ocampo erkend als een grootheid in de wereldliteratuur. Een selectie van verhalen, die gebundeld werden in een Engelse vertaling “Thus Were Their Faces”, verscheen veertig jaar na dato van de eerste publicaties. Ze gaan over vrienden en geliefden, over poppen, honden, gasten, de oppas, een tuinman, babies, spiegels, een fluwelen jurk, een bruidsluier, over vrome meisjes, gebed, straf en kwajongensstreken. Over dromen. Ze spelen zich af, zeg maar, om de hoek, hier in je (eigen) land, stad of dorp; en niet ver terug in de tijd, maar gewoon nu, terwijl je zit te lezen. Hoe alledaags ook, vrijwel alle verhalen maken een onverwachte draai. Voordat je het als lezer beseft, doe je mee in het verhaal of ben je medeplichtig. Want plotseling veranderen de hoofdpersonen. De tuinman vergroeit met de grond als plant. Kinderen in het vliegtuig, dat neerstort, vliegen weg als engeltjes omhoog naar de hemel. De vrouw des huizes ondergaat een persoonsverwisseling. In de bruidsluier huist een giftige spin. Een kinderfeestje eindigt in een brandend huis. Een heilige blijkt een ‘kwaje.’ De fluwelen jurk sluit zich om de vrouw, die er niet meer levend kan uitkomen. De lievelingshond wordt het galgenmaal voor een bezoeker.

Dit is slechts een tip van de sluier. Een hint ook naar het macabere,dat haar verhalen kenmerkt. Maar elk literair verhaal is meer dan zijn plot of ontknoping. En dat geldt zeker voor de vertelkunst van Ocampo. De verhalen zijn knap geschreven en onvergetelijk. Haar stijl is direct, beknopt, zorgvuldig en soepel, rijk aan beelden en onmisbare details. Ze zijn ook meeslepend en verrassend als verhaal, spannend bijna en vaak ongemakkelijk.

De verhalen hebben vaart, waardoor er nauwelijks tijd is om vast te stellen welk spel gespeeld wordt. De kritische zin van de lezer  wordt ondergraven, doordat de verhalen meestal worden verteld door een kind. Dat ontneemt de lezer zijn eerste argwaan en vergroot zijn welwillendheid. Immers, een kind is in beginsel argeloos en betrekkelijk onschuldig, niet direct uit op list, bedrog of chantage. De lezer denkt niet onmiddellijk aan een valstrik of geweldadigheid. Hij stelt zich al lezend kwetsbaar op. Daarmee loopt hij in de val, die Ocampo in haar verhalen zet.

Mythische wereld

Het kind, dat vertelt, lijkt zó weg gelopen uit de wereld van de boze sprookjes. Het is handig, slim, gewiekst en allerminst argeloos. Het kent de eigen belangen en positie, de zwaktes van de volwassenen en de eigen sterkte. Het kind is in zekere zin een ‘unverfroren’ verteller, het wordt nergens koud of warm van. Het neemt de wereld zoals die is voor lief en vindt zijn eigen weg. Het volgt de wetten en regels zonder emotie. Het  beweegt zich tussen de uitdrukkingsloze pop en de engel,  wezens aan wie het zich  in veel van deze verhalen lijkt te spiegelen. Pop en engel hebben beiden ‘uitgestreken’, onpersoonlijke gezichten – ‘baby faces’ niet doorleefd, ongeboren en vanaf het begin reeds voltooid. De kind-verteller heeft in Ocampo’s verhalen, naar mijn idee, vaak als het ware de blik van een engel of een pop, onverstoorbaar, schijnbaar goedhartig en ongevaarlijk. Dat is bedrieglijk. De lezer moet op zijn hoede zijn voor wat er staat te gebeuren. Het kind lijkt af  en onveranderlijk, altijd klein. Niet voor niets weigeren in deze verhalen kinderen soms ‘groot’ te worden, willen ze blijven passen in een doos zoals een pop in de winkel. De kinderen verkeren in hun eigen wereld, hun eigen donker.

Met het kind als verteller belandt de lezer in de wereld van de mythe, de filosofische voorganger van het sprookje. Hierin verliezen ruimte en tijd hun voor ons hun normale werking. Ocampo vormt de werkelijkheid om tot een mythische wereld zonder echter de alledaagsheid te laten schieten. En dat heeft een vervreemdend effect. De verteller deelt, als was hij alleen toeschouwer, mee wat er gebeurt, hij ‘vertelt’ de dingen die gebeuren zonder dat hij acht slaat op de logica ervan. Er is sprake van allerhande voorvallen, maar hun samenhang blijft in het midden. De verteller stuurt de lezer links of rechts af, zonder dat hij de kans krijgt om te protesteren. Immers tijd en ruimte zijn niet meer continu in logische zin, maar blijven wel  dimensies in de wereld van alledag. Ook in dit opzicht doet het werk aan een sprookje denken, maar dan verteld als wereld gezien door de ogen van een kind.

Het verhaal als cocon

In  verhalen als the Imposter, the Prayer, Magush, the Autobiography en the Revelation ontwikkelt nieuwsgierigheid zich tot een eigenschap, die een grens overschrijdt en terecht komt in de wereld van bijgeloof en helderziendheid. Soms verwisselen personen van plaats en is er sprake van toverkunst en dood-bidden. Tijd en ruimte krommen zich om de gebeurtenis heen. De vertelling wordt een cocon. Ook in dit opzicht leunen Ocampo’s verhalen tegen het sprookje aan, dat telkens weer verteld kan worden en niets van haar spanning verliest. Tegelijkertijd houdt elk verhaal de lezer in de greep van een soort noodzaak, iets onvermijdelijks, wat je als lezer niet kunt of wilt tegenspreken. ‘Het gebeurt’ of je het leuk vindt of niet. De meeste verhalen eindigen dan ook of met een onomkeerbare metamorfose  - de tuinman wordt een plant - of met de dood (de vrouw die haar eigen bio-grafie schrijft; de bruid gestoken door de giftige spin). De verhalen zijn definitief en absoluut en werken daarom, denk ik, nog lang na. Ze hebben iets van een salto mortale in zich, hoe vriendelijk het soms ook begint met een voorbeeldige pop of een lievelingshondje,met het geluid van een verre drum of de reis op een schip. Een koprol, die slecht eindigt. Het zijn geen vrolijke verhalen – geen happy end. Maar ze zijn des te intrigerender.

Geen verlossing

Ocampo komt nooit tussen beide; zij interveniëert niet met een levensreddende ingreep, een veroordeling of een moralistisch vingertje. Zij laat de lezer helemaal  aan zijn lot over. ‘Er gebeurt,’ zal ze laconiek zeggen.  Ze raamt de verhalen niet in een kader van Goed en Kwaad.  Ethiek ontbreekt ten enemale. Het zijn daden en gebeurtenissen, die zich voltrekken. De verteller kijkt ernaar en stelt vast, maar geeft geen moreel oordeel over het bedrog, het pesten, de vergiftiging, de droom. Ocampo gaat ver en  overschrijdt ook hier een grens. Ze is er ongetwijfeld beter in als kunstenaar om de wereld te laten zien dan haar te be-oordelen. Ze laat de lezer volstrekt bungelen en spartelen, maar doet niets. Geen sprankje mededogen.  Dit verklaart wellicht waarom ooit een jury voor de nationale literatuurprijs van Argentinië haar verhalen afwees als ‘te wreed.’ De enige verlossing, die de verhalen kennen, is de dood of de metamorfose. Het kan zijn dat ze, zoals ze zelf in het voorwoord schrijft, op deze manier de lezer min of meer wil dwingen om zelf een oordeel te vormen, in het leven een keuze te maken. Niet weg te kijken, zoals we allemaal graag doen, wanneer het menens wordt zoals in de zgn. ‘vuile oorlog’ van de Argentijnse generaals. Is haar werk dan toch misschien een (verhuld) protest in de tijd dat de Argentijnse elite, waartoe ze behoorde, ‘wegkeek’ van het geweld en de misdaden?

Wie ben jij, lezer?

Ook sprookjes hebben met al hun wreedaardigheid uiteindelijk een opvoedende waarde doordat ze kinderen willen wakker maken uit hun zgn. onschuld. Maar wreedheid doet geestelijk en lichamelijk pijn. Misschien onderkent de lezer dit eerder dan vroomheid, liefde, braafheid, ja dan moed – hoe  ‘cru ‘ dit ook klinkt. Onder de dekmantel van de verbeelding spreekt Ocampo de lezer aan, schudt hem ruw door elkaar en roept: ‘en jij?, wat ben jij, een engel, een pop, een kind, een mens?’  Of, in haar eigen woorden uit de introductie van de verhalenbundel: ‘What matters is what we write: that is what we are, not some puppet(!) made up by those who talk and enclose us in a prison so different from our dreams. Will we always be students of ourselves?’ Om met een paradox te eindigen: de  verhalen zijn  fantastisch om te lezen en met het oog op liefde geschreven.

‘Thus Were Their Faces’ Silvina Ocampo

The New York Review of Books 2015

Vertaling Daniel Balderston