Artikeltje gepubliceerd in de Napa van de Amigoe , november 2016
De hond van Malaparte
Curzio Malaparte staat bekend om zijn hypnotische beschrijvingen van de oorlog
en zijn gruwelen. Aan zijn vermaard oorlogsboek ‘Kaputt’ ontbrak in Engelse
vertaling tot voor kort één hoofdstuk. Het gaat over de jachthond Spin. Het geeft
inzicht in de waanzin van de oorlog en toont een heel andere kant van
Malaparte. Goed zich te realiseren nu dagelijks steden als Aleppo en Mosul
massaal worden gebombardeerd.
De literaire slinger
In de literatuur kan het gek
lopen. Er is vaak geen peil op te trekken hoe een literair werk bekend wordt of juist tijden lang onopgemerkt blijft. Soms
gaat het om mysterieuze manipulaties dan weer raakt een werk gewoon (tijdelijk)
zoek. Dat is op zich al intrigerend. Zo wil Kafka dat zijn werk na zijn dood
wordt verbrand, maar steekt zijn beste vriend Max Brod er een stokje voor. De
hele wereld leest Kafka. De Japanse (cult)schrijver Haruki Murakami gooit hoge
ogen voor de Nobelprijs, maar de liedjeszanger Bob Dylan gaat er dit jaar mee
vandoor. Roberto Bolaño uit Chili sterft al op jonge leeftijd, maar blijft
steeds een veelgelezen latijns-Amerikaanse schrijver. Om te kunnen schrijven
reist Cees Nooteboom de hele wereld af, maar wordt vooral geprezen in
Duitsland. De Amerikaanse laureaat Philip Roth zet - oud en wijs geworden? –
definitief een punt achter het schrijven. Naar eigen zeggen schrijft Patrick
Modiano telkens hetzelfde boek geinspireerd door het Parijs in de Tweede Wereldoorlog,
maar valt toch in de prijzen. (Nobelprijs 2014). En het fenomenale werk van de Portugese
schrijver Antonio Lobo Antunes blijft geheel onterecht in de schaduw van de vuile,
koloniale oorlogen in Afrika. De literaire slinger wordt aangedreven door
geluk, toeval, pech of het lot.
Malaparte
Zoals gezegd, soms raakt er
werk gewoon zoek, dat later toch wordt gepubliceerd. Ik denk aan een hoofdstuk
uit het fameuze boek ‘Kaputt’ van de Italiaanse oorlogscorrespondent en
diplomaat Curzio Malaparte (1898-1957). Het werd onlangs alsnog gepubliceerd in
een Engelse vertaling van zijn werk door de bekende filmmaker Walter Murch (de
maker o.a. van de ‘English patient’ en ‘the Godfather’), dat verscheen onder de
titel ‘The Bird that swallowed its Cage’.* Malaparte is zelf de vogel, de kooi
zijn cel, waarin hij kort gevangen is gezet tijdens het fascistisch Mussolini-bewind.
Die gevangenschap blijft hem zijn leven lang heugen. Het hoofdstuk ‘The gun
gone mad’ ontbreekt gek genoeg niet in de eerdere Franse en Italiaanse uitgaven
van ‘Kaputt’, wel in de Engelse editie van 1946. Dat is nu recht gezet in deze nieuwe
bundel verhalen. Het oorlogsboek ‘Kaputt’ is een ongeëvenaarde literaire
oorlogsreportage over de Tweede Wereldoorlog met een titel die boekdelen
spreekt. Het ‘ontbrekende’ hoofdstuk toont een staaltje schrijfkunst van
buitengewone empathie en mensenkennis. Het vergroot ons inzicht in oorlog als
een (on)menselijk fenomeen. Dat is de reden om er nog eens over te schrijven. Een
verklaring waarom het hoofdstuk in het ongerede raakte, ken ik niet. Curzio Malaparte
was een controversiëel man. Hij werd voor de Tweede Wereldoorlog uit de Italiaanse
fascistische partij gegooid en verbannen. Aan het eind van de oorlog was hij
verbindingsofficier tussen Italië en de Geallieerden. Na de oorlog werd hij lid
van de communistische partij, interviewde Mao Ze Dong en liet zich vlak voor
zijn dood dopen tot katholiek.
Oorlogsliteratuur
Er zijn natuurlijk tal van ongemeen
indringende oorlogsboeken geschreven. Oorlogsliteratuur, die ik liever niet
lees. Zeker niet wanneer de oorlog min of meer verheerlijkt wordt. Oorlogsdocumentatie
is vanzelfsprekend noodzakelijk voor het zwakke geheugen van de mensheid,
hoewel ik niet de illusie heb dat het veel helpt tegen het fenomeen oorlog als
zodanig. De correspondent Malaparte loopt, als we het hebben over
oorlogsverheerlijking, over de rand van het scheermes. Hij is vaak – met recht
- beticht van bluf en grootdoenerij. Van fantasie en leugenachtigheid. Hij
lijkt overal, aan alle fronten tegelijkertijd te zijn geweest tijdens de Tweede
Wereldoorlog. Malaparte schrijft in de ik-vorm alsof hij zelf aanwezig is bij
alle grote gebeurtenissen en veldslagen. Hij snoeft graag, ijdel als hij is. Aan
welke kant hij precies staat, is niet altijd even duidelijk. Is hij in
werkelijkheid een kameleon om zijn beroep van oorlogsschrijver te kunnen
uitoefenen? Hij is zeker geen Céline geweest, de Franse schrijver die na de
oorlog ter dood veroordeeld werd om zijn antisemitisme, maar later zelfs weer naar
zijn moederland Frankrijk kon terugkeren. Ook Céline, hoe omstreden ook, werd
na de oorlog weer gelezen – maar primair om zijn revolutionaire vernieuwing van
de Franse taal. (Naar het einde van de Nacht). Hoewel Malaparte in dit opzicht
niet tegen hem op kan en veel meer als ‘literair reporter’ schrijft, is hij een
oorlogsschrijver van formaat. Noem hem een literaire kroniekschrijver van de
oorlog, die reizen, reportage, documentaire en fictie op onnavolgbare wijze
vermengt. Dat maakt zijn werk verleidelijk, onbetrouwbaar en ook gevaarlijk,
precies wat hij vermoedelijk ook beoogt – op de rand van het scheermes!
Hondse Norm
‘Het gek geworden geweer’ is
het verhaal dat speelt tijdens het vierdaagse terreurbombardement van Duitse
stuka-bommenwerpers op de stad Belgrado in 1944, waarbij tussen de 6.000 en
24.000 doden vallen. Het is vooral het verhaal van de hond Spin, die ziek wordt
van het oorverdovend, massaal bombardementsgeweld, van de helse explosies. Het
beschrijft de machteloosheid van de Italiaanse gezant en van Malaparte
tegenover de hond Spin tijdens de gierende bombardementen. Ze zijn alle gezag
kwijt. Spin wil absoluut niets meer, trekt zich terug in zijn eigen wereld.
Hoort wel, maar luistert niet. Hij doet niets, beweegt nauwelijks, ligt
lusteloos, in zichzelf gekeerd beneden in de wijnkelder van het Italiaanse
gezantschap, die als schuilkelder dient. Spin is ziek, doodziek, ligt bewegingloos
opgekruld, half geloken ogen, met de snuit tegen de vloer. Hij is niet te
bewegen om uit zijn schuilplaats te komen, wanneer het bombardement uiteindelijk
na vier dagen over is. Hoe ook bevolen of gesmeekt, hij verdomt het de trap op
te klimmen. Spin, de jachthond die vertrouwd is met het geluid van het
jachtgeweer is totaal verdoofd, apathisch, hartziek. Waarom is Spin ziek? Malaparte
herhaalt het, er is meer aan de hand dan angst alleen. Want Spin is een echte
jachthond, niet bang of laf, maar nu volstrekt passief, wezenloos, als verlamd.
Pas als Malaparte op een ochtend hem trillend in zijn armen de trap op naarbuiten
draagt, ogenschijnlijk voor executie door de Italiaanse gezant, die daarop in
de lucht schiet, keert het leven ineens terug in Spin. De orde lijkt door het
geweerschot in één klap hersteld. Spin keert terug naar het normale bestaan. Als
schrijver gaat Malaparte hier tot de grens. Hij schrijft vanuit zijn mededogen
met Spin naar de uiterste, de allerlaatste remedie, de meedogenloosheid van het
executieschot, dat hij op de valreep een halt toeroept. Welbeschouwd, vertelt
Spin ons zonder woorden wat de mensen hier onder elkaar aanrichten. Spin is de
onbarmhartige waarnemer van de menselijke waanzin, de oorlog. Dat is letterlijk
zijn honds gedrag. Spin kent de norm van het jachtgeweer, het enkelvoudig schot
tijdens de jacht met zijn baas. Hij voelt dat met de bombardementen een grens
is overschreden. Hij ruikt het gewoon. Dit geweld is teveel voor zijn
hondenkop. Spin heeft een norm, zij het een hondse (‘cynische’) norm, die de
mens in al het oorlogsgeweld kennelijk zonder het te beseffen totaal is kwijt
geraakt. Malaparte zet met Spin de mens te kijk, nee de hond zet de mens te
kijk. De mens die zich niet kan meten met een hond, absoluut zijn koers
verloren heeft door eigen toedoen. Vergeleken met Spin is de mens een
gemankeerd dier. Jacht en oorlog zijn naar hun aard onvergelijkbaar. Spin, de
hond is er het levende bewijs van, zo raak en bijna teder door Malaparte
beschreven als nog het enige wezen dat zichzelf blijft in deze hel op aarde.
Dit vermogen tot empathie met Spin en de tederheid van schrijven maken de
oorlog niet minder wreed of onzinnig. Integendeel, Malaparte laat in dit kort
verhaal - the missing chapter - zien hoe
waanzinnig, dolgedraaid en grenzenloos destructief de mens is geworden. Het verhaal
van Spin is, denk ik, een verhuld pleidooi van Malaparte voor een menselijke
maat ook in het absurde bedrijf van moderne oorlogvoering. In al zijn eigen
wispelturigheid en ijdelheid is dit misschien wel de kern van zijn visie. Een
visie die helaas geen les lijkt voor de mens, wanneer je vandaag de dag de
krant leest over de niets ontziende bombardementen op Aleppo en andere steden
in Syrië, Irak en Turkije.
Het Nulpunt
Curzio Malaparte wordt
onomstreden erkend als een begenadigd schrijver, niet alleen over oorlog en
geweld. Hij is ook een scherpzinnig waarnemer, realiseer ik me nog eens, wanneer
ik uit deze bundel zijn gedicht ‘Empty Sky’ lees: ‘And Chinese artists never
paint the sky/Where we put blue or black/they leave the canvas bare.’ Zo’n
observatie laat zien dat hij oog heeft voor de leegte, die voorwaarde is niet
om een verhaal te kunnen vertellen maar om werkelijk te kunnen schrijven – de
kunst van het schrijven vanaf het nulpunt. Heel soms vliegt een vogel over het
lege doek (bare canvas). Er staan bikkelharde en ontroerende verhalen in The
Bird that swallowed its Cage.
*The Bird that Swallowed its
Cage, Curzio Malaparte, in Counterpoint Berkeley. In 2013, eigenzinnig vertaald naar het Engels - soms
in versvorm - door de filmmaker Walter Murch.
