Clinton en.fictie....

Clinton schrijft een boek. Hij slaat de brug naar de lezer van de krant. Als het maar echt is, die fictie!

Jorge Borges en Nep Nieuws

Gepubliceerd in de Napa van 3 maart 2018, dagblad de Amigoe op Curacao

Nep Nieuws en Jorge Luis Borges

De wereld wordt vandaag de dag overspoeld door nep nieuws. Hoe gaan we daarmee om? Is een literaire lezer, dankzij zijn ervaring met fictie, beter in staat is tot het herkennen van fake nieuws? Wanneer we de wereld om ons heen niet helemaal (meer) begrijpen, geheimzinnig of spookachtig vinden, noemen we haar vaak Kafka-achtig ( Kafkaësk), naar de beroemde schrijver van ‘het Proces,’ Kafka. Er is eigenlijk maar één schrijver uit de vorige eeuw, die hem in dit opzicht wel eens naar de kroon steekt en dat is de Argentijn Jorge Luis Borges. Hij kan ons misschien een handje helpen met onze vraag over nep nieuws. Zijn werk is lichtvoetig, vreemdsoortig, ongelooflijk realistisch. De term Borgesiaans is een literaire aanbeveling. De man is al jaren dood, maar zijn werk nog steeds modern,  bizar en ja zeker, actueel - hoe kan dit ook anders, als  verbeelding tijdloos is en science fiction over de toekomst gaat?

 Ficciones

We leven in een tijd, die veel weg heeft van science fiction. Steeds vaker hebben we moeite met wat echt is en wat nep (NEP), wat copie of origineel, wat waar is of vals. ‘Fake news’, Kremlin trollen and ‘crypto coins’ zijn de gewoonste zaken van de wereld. Het lijken ijkpunten van het nieuwe wereldbestel, succesvolle veroveraars van onze planeet. Sociale media zorgen voor een bijna bijbelse vermenigvuldiging van nieuwtjes en nep-nieuws. We beginnen er al aardig aan te wennen mede dankzij Mister Twitter in het Witte Huis.  We houden wel van wat sensatie ter afwisseling van alledaagse sleur.

Maar wat is eigenlijk het verschil met literatuur? Vroeger had je fabels, sprookjes, parabels en satires, tegenwoordig postmoderne, vaak hoofdbrekende romans en ook science fiction alsof we in de toekomst kunnen kijken. Ik  lees op het ogenblik de Ficciones van Jorge Luis Borges, verhalen van de Argentijnse schrijver/dichter uit de vorige eeuw (1899-1984). Zijn werk heeft een hybride karakter en is een fijnzinnig mengsel van biologische ongelooflijkheden, crimineel gangsterdom, quasi-gebeurtenis, filosofisch dollen en je reinste verzinsels. Alsof je de krant van vandaag opslaat of diep in de nacht naar netflix zit te kijken.

Borges schrijft de Ficciones in de jaren dat hij vrijwel platzak is. Het is de Borges die in ’het verhaal ‘de Zahir’ zegt: ‘niets is minder materiëel dan geld... geld is ‘future time’.. het kan een avondje stappen zijn, het kan de muziek van Brahms zijn, het kan een spelletje schaak, een kop koffie zijn...’ Wie zijn werk bestudeert, ontdekt al gauw hoe deze Borges de werkelijkheid naar zijn hand zet. Hij heeft een uitgesproken talent voor het omvormen van de werkelijkheid tot fantastische verhalen, wat hij beschouwt als de ultieme opgave van literatuur. Hoe gaat literaire transformatie bij hem in zijn werk?

De Bibliothecaris

Over zijn werk zijn al bibliotheken vol geschreven. Dit zal Borges aanspreken, want hij zag de wereld als een boek. Het moet gezegd, hij was liever een man van de daad en het mes geweest zoals zovelen in de achterbuurten van Buenos Aires en daarbuiten. Een man van vlees en bloed zoals de gaucho of compadrito. Maar de schrijver wordt halverwege zijn leven blind, een erfenis via vaderskant, versneld door een bloedvergiftiging als gevolg van  een hoofdwond. Borges, de grote lezer van de wereld, wordt blind! De schrijver die de wereld leest als een boek, waarin alles over het aardse bestaan van mens en dier is terug te vinden.

Hij raakt al vroeg in zijn leven geobsedeerd door taal, geschiedenis en filosofie. En wel in die mate, dat hij zich niet geroepen voelt om het zelf nog eens dunnetjes over te doen en romans te gaan schrijven. Alles is al geschreven, vindt hij. Wat een prachtig statement voor vandaag! Het boek van de wereld behoeft hoogstens nog wat commentaar of ontcijfering van de tekens, de code, de taal. Borges beperkt zich in het begin van zijn schrijverschap tot het genre essays en zet zich pas later tot het schrijven van de Ficciones, korte verhalen. In zijn essays kan hij naar hartelust filosoferen. Hij  verdiept zich in het werk van de filosoof Berkeley om zich later tegen diens ‘Idealisme’ teweer te stellen. Zijn verhaal ‘Tlön, Uqbar, Orbis Tertius’ vormt een combinatie van essay en verhaal. Hij werkt er zijn visie in uit, dat filosofie als spel met de taal tot het domein van de fictie behoort. Science fiction ligt om de hoek; het is de toekomst op de stoep.

De Verzameling

Borges is een super speelse geest. Hij beweert heel stellig dat hij niet creatief is, maar herschept wat de werkelijkheid en de literatuur hem voorschotelen. Geen bewering houdt lang stand, geen beschrijving is ondubbelzinnig, geen zin die zich niet naar de volgende spoedt. Elk verhaal draait op volle toeren en dat in een ingenieus labyrinth van de verbeelding! Geen lezer is zijn leven zeker. Geen dromer kan tegen Borges op. In de praktijk zijn de Ficciones juweeltjes van oorspronkelijkheid. Altijd weer voegt hij een element toe of laat hij een aspect weg, waardoor hij de werkelijkheid grondig transformeert. Zo schrijft hij naast de Ficciones ook The Book of Imaginary Beings, een fantastisch bestiarium van ‘onbestaanbare’ dieren, die in de literatuur voorkomen of door Borges zelf zijn bedacht. Het getuigt van zijn voorliefde voor ‘de verzameling’ zoals daar zijn de bibliotheek, de geschiedenis (jaartallen), de encyclopedie, het alfabet (letters), de spiegel(beelden), het museum, het geheugen (herinneringen), de getallenleer (kabala) etc  Elke ‘verzameling’ is een toverdoos van losse elementen, die hij kan vervangen,verschuiven, verwisselen en vermenigvuldigen. Dit eindeloze spel is de grondslag voor zijn fictie, die de werkelijkheid verdringt, oplost, vervangt, bespot en uitlacht. Het maakt elk verhaal spannend – lego voor volwassenen.

Een spookrijder

Sommige lezers vinden zijn werk cerebraal en weinig doorleefd. Niet terecht, want Borges  beschrijft in navolging van zijn favoriete schrijver Louis Stevenson ook avonturen en gevechten. Hij bezingt de moed van de vechtersbaas. Het is overigens wel begrijpelijk dat iemand, die eerst de wereld leest als ‘boek’, daarna alleen commentaren levert en tenslotte blind wordt, vooral over de wereld vanuit zijn gedachten schrijft. Maar dan wel vanuit een fenomenale kennis over geschiedenis, filosofie en literatuur zoals opgeslagen in dat grote hoofd met de blinde ogen! Hij is naast commentator ook nog eens vertaler van beroemd werk als van Virginia Woolf, Walt Whitman, Faulkner e.a. De Ficciones houden het midden tussen stories en histories. In zoverre leunt hij aan tegen de oervader van de geschiedschrijving, de Griek Herodotus, die ook zijn Historiën doorspekt met vertellingen uit de tweede hand – ‘van horen zeggen’.

 De Filosoof

Borges is een meester in het jongleren van tijd en ruimte en daardoor van authenticiteit en waarheid. Wat eerst een historische gebeurtenis lijkt, blijkt zich bij nader inzien te voltrekken in de droom, het labyrinth, de spiegel of een niet-bestaand land. Waar is ‘de werkelijkheid’ gebleven? Plaats en tijd zijn eigendom van de verteller. Borges keert de werkelijkheid binnenstebuiten, ondersteboven, achterstevoren en gebruikt tijd en ruimte als schaakstukken op het bord van de verbeelding. Borges is een filosoof in schrijverspak, ‘de broek van een octopus’ om met Bert Schierbeek te spreken? Hij crëert, zoals hij zelf van Kafka beweert, zijn eigen ‘voorgangers’, ontdekt het labyrinth van de Tijd, bedenkt een eigen don Quichotte (van Pierrre Menard), een fantasierijk bestiarium en niet-bestaande boeken, waarop hij commentaar levert. Hij is een ware spookrijder in de literatuur. Zijn universum doet denken aan het werk van de Hollandse tekenaar Escher, die nog steeds actueel blijkt in deze wereld van vaak monomane architectuur-gekte. Een ruimtelijke science fiction op papier.

Bedrog en Verbeelding

Tegenwoordig zijn we gewend aan reproductie en nep-nieuws. En toch houden veel mensen niet echt van ‘literatuur’. Ze willen een ‘waar-gebeurd’ verhaal lezen. Het is een paradoxale ontwikkeling. Hoe vaker men in de zgn. werkelijkheid wordt bedonderd, hoe meer behoefte men heeft aan ‘echtheid’ in de literatuur. Literatuur wordt als het ware bedreigd door de lezer van het ‘echte’ verhaal. De lezer, die is opgejaagd door nep-nieuws van alledag, van slag door de ongelooflijke warwinkel van onnozele berichtgeving over de wereld, deze lezer wil kennelijk wel eens met rust gelaten worden. Hij is bij Borges aan het verkeerde adres. Hij is immers de schrijver van de  ‘verzameling’en de metafoor, van de dubbele bodem en science fiction. Zijn werk is geen vlucht uit de werkelijkheid, maar transformatie vanuit de verbeelding. Korrtom, fictie.  Pas dan, zegt Borges, is er sprake van literatuur.

Tlön, Uqbar, Orbis Tertius

In het beroemde verhaal ‘Tlön, Uqbar, Orbis Tertius, ’ schiet Borges een drietrapsraket af. Bij de eerste trap vertelt hij dat hij met zijn vriend Casares op zoek is naar een onbekend land Uqbar. Hij stuit op een encyclopedie (de tweede trap), die spreekt over het bestaan van een planeet Tlön. In de derde fase maakt Tlön zich meester van de aarde. Het raadsel van de negen ‘coins’ (crypto coins!) moet inzicht geven in het werkelijkheidsgehalte van deze wonderlijke planeet. Uiteindelijk bestaan er in Tlön geen materiële objecten, geen dingen. Alles is taal, fictie, idee, geest (Berkeley). Ingrijpender nog is, dat daardoor ook onze vertrouwde logica – en wetenschap - er onmogelijk wordt. Met de invasie op onze planeet vanuit Tlön worden ideeën werkelijk dingen, objecten. Zo ontstaat er een bedreigende werkelijkheid, die de aarde overmeestert. Ideeën zijn aanvankelijk  ‘echter’ dan dingen, zoals Nep-berichten voor ‘echter’ dan de werkelijkheid worden gehouden.

Blinde Ziener

Er zijn tal van diepzinnige analyses gemaakt van ‘Tlön’. Het wordt bestempeld als thriller, science fiction, satire en ook als ‘totale’ fictie (zoals ‘totale oorlog’ op zijn Duits). Tlön demonstreert het gevaar van een totalitair wereldbeeld. Borges zinspeelt op het communisme en nazisme uit zijn tijd, dat de mensen rijp maakte voor ‘totale’ overheersing.  Met Tlön laat Borges zien hoe gevaarlijk het is zich te verlustigen in  (ideologisch) jargon, een taal van een handvol ‘plastic’ woorden, dat op alle levensgebieden wordt toegepast zoals het cybernetisch gepraat over sociale systemen, economische modellen, dat een hersenschimmige wereld oproept, die al globaliserend aan zich zelf ten onder gaat.

De huidige, neoliberale mythe van de markt met zijn magische markt-evenwichten, economische groei-dwang, nep-nieuws en crypto coins vertoont akelige overeenkomsten met de ‘totale’ fictie van de invasieve planeet Tlön. Ik lees dit verhaal van Borges als een vroege waarschuwing tegen ‘mythisch’ denken in onze wereld. Een waarschuwing om niet in het technologisch labyrinth de weg kwijt te raken of te geloven in de sprookjes van de markt, in schietgrage helden aan de bar, in gegoochel (gegoogle) met (beurs)getallen of Nep-geschiedenissen alsof je niet ter verantwoording zult worden geroepen. Wat misschien Borgesiaanse fantasie en science fiction leek, blijkt binnen een halve eeuw gewoon alledaagse werkelijkheid.

Borges is niet alleen een speelse schrijver van de verbeelding met zijn gauchos en compadritos, dromen en doolhoven, allervreemdste dieren, wiskunde en jaartallen, maar ook een blinde Ziener van wat ons op de planeet aarde wellicht nog te wachten staat.    

Derk Cools