Gepubliceerd in de Napa van 3 maart 2018, dagblad de Amigoe op Curacao
Nep Nieuws en Jorge
Luis Borges
De wereld wordt
vandaag de dag overspoeld door nep nieuws. Hoe gaan we daarmee om? Is een
literaire lezer, dankzij zijn ervaring met fictie, beter in staat is tot het
herkennen van fake nieuws? Wanneer we de wereld om ons heen niet helemaal (meer)
begrijpen, geheimzinnig of spookachtig vinden, noemen we haar vaak Kafka-achtig
( Kafkaësk), naar de beroemde schrijver van ‘het Proces,’ Kafka. Er is
eigenlijk maar één schrijver uit de vorige eeuw, die hem in dit opzicht wel
eens naar de kroon steekt en dat is de Argentijn Jorge Luis Borges. Hij kan ons
misschien een handje helpen met onze vraag over nep nieuws. Zijn werk is lichtvoetig,
vreemdsoortig, ongelooflijk realistisch. De term Borgesiaans is een literaire
aanbeveling. De man is al jaren dood, maar zijn werk nog steeds modern, bizar en ja zeker, actueel - hoe kan dit ook
anders, als verbeelding tijdloos is en
science fiction over de toekomst gaat?
Ficciones
We leven in een tijd, die veel weg heeft van science
fiction. Steeds vaker hebben we moeite met wat echt is en wat nep (NEP), wat copie
of origineel, wat waar is of vals. ‘Fake news’, Kremlin trollen and ‘crypto
coins’ zijn de gewoonste zaken van de wereld. Het lijken ijkpunten van het
nieuwe wereldbestel, succesvolle veroveraars van onze planeet. Sociale media
zorgen voor een bijna bijbelse vermenigvuldiging van nieuwtjes en nep-nieuws. We
beginnen er al aardig aan te wennen mede dankzij Mister Twitter in het Witte Huis.
We houden wel van wat sensatie ter
afwisseling van alledaagse sleur.
Maar wat is eigenlijk het verschil met literatuur?
Vroeger had je fabels, sprookjes, parabels en satires, tegenwoordig postmoderne,
vaak hoofdbrekende romans en ook science fiction alsof we in de toekomst kunnen
kijken. Ik lees op het ogenblik de Ficciones
van Jorge Luis Borges, verhalen van de Argentijnse schrijver/dichter uit de
vorige eeuw (1899-1984). Zijn werk heeft een hybride karakter en is een
fijnzinnig mengsel van biologische ongelooflijkheden, crimineel gangsterdom, quasi-gebeurtenis,
filosofisch dollen en je reinste verzinsels. Alsof je de krant van vandaag opslaat
of diep in de nacht naar netflix zit te kijken.
Borges schrijft de Ficciones in de jaren dat hij vrijwel
platzak is. Het is de Borges die in ’het verhaal ‘de Zahir’ zegt: ‘niets is
minder materiëel dan geld... geld is ‘future time’.. het kan een avondje
stappen zijn, het kan de muziek van Brahms zijn, het kan een spelletje schaak,
een kop koffie zijn...’ Wie zijn werk bestudeert, ontdekt al gauw hoe deze Borges
de werkelijkheid naar zijn hand zet. Hij heeft een uitgesproken talent voor het
omvormen van de werkelijkheid tot fantastische verhalen, wat hij beschouwt als
de ultieme opgave van literatuur. Hoe gaat literaire transformatie bij hem in
zijn werk?
De
Bibliothecaris
Over zijn werk zijn al bibliotheken vol geschreven. Dit
zal Borges aanspreken, want hij zag de wereld als een boek. Het moet gezegd, hij
was liever een man van de daad en het mes geweest zoals zovelen in de achterbuurten
van Buenos Aires en daarbuiten. Een man van vlees en bloed zoals de gaucho of
compadrito. Maar de schrijver wordt halverwege zijn leven blind, een erfenis
via vaderskant, versneld door een bloedvergiftiging als gevolg van een hoofdwond. Borges, de grote lezer van de
wereld, wordt blind! De schrijver die de wereld leest als een boek, waarin
alles over het aardse bestaan van mens en dier is terug te vinden.
Hij raakt al vroeg in zijn leven geobsedeerd door taal, geschiedenis
en filosofie. En wel in die mate, dat hij zich niet geroepen voelt om het zelf
nog eens dunnetjes over te doen en romans te gaan schrijven. Alles is al
geschreven, vindt hij. Wat een prachtig statement voor vandaag! Het boek van de
wereld behoeft hoogstens nog wat commentaar of ontcijfering van de tekens, de
code, de taal. Borges beperkt zich in het begin van zijn schrijverschap tot het
genre essays en zet zich pas later tot het schrijven van de Ficciones, korte
verhalen. In zijn essays kan hij naar hartelust filosoferen. Hij verdiept zich in het werk van de filosoof
Berkeley om zich later tegen diens ‘Idealisme’ teweer te stellen. Zijn verhaal ‘Tlön,
Uqbar, Orbis Tertius’ vormt een combinatie van essay en verhaal. Hij werkt er
zijn visie in uit, dat filosofie als spel met de taal tot het domein van de
fictie behoort. Science fiction ligt om de hoek; het is de toekomst op de stoep.
De Verzameling
Borges is een super speelse geest. Hij beweert heel
stellig dat hij niet creatief is, maar herschept wat de werkelijkheid en de
literatuur hem voorschotelen. Geen bewering houdt lang stand, geen beschrijving
is ondubbelzinnig, geen zin die zich niet naar de volgende spoedt. Elk verhaal
draait op volle toeren en dat in een ingenieus labyrinth van de verbeelding!
Geen lezer is zijn leven zeker. Geen dromer kan tegen Borges op. In de praktijk
zijn de Ficciones juweeltjes van oorspronkelijkheid. Altijd weer voegt hij een
element toe of laat hij een aspect weg, waardoor hij de werkelijkheid grondig transformeert.
Zo schrijft hij naast de Ficciones ook The Book of Imaginary Beings, een fantastisch
bestiarium van ‘onbestaanbare’ dieren, die in de literatuur voorkomen of door Borges
zelf zijn bedacht. Het getuigt van zijn voorliefde voor ‘de verzameling’ zoals
daar zijn de bibliotheek, de geschiedenis (jaartallen), de encyclopedie, het
alfabet (letters), de spiegel(beelden), het museum, het geheugen
(herinneringen), de getallenleer (kabala) etc Elke ‘verzameling’ is een toverdoos van losse elementen,
die hij kan vervangen,verschuiven, verwisselen en vermenigvuldigen. Dit
eindeloze spel is de grondslag voor zijn fictie, die de werkelijkheid
verdringt, oplost, vervangt, bespot en uitlacht. Het maakt elk verhaal spannend
– lego voor volwassenen.
Een spookrijder
Sommige lezers vinden zijn werk cerebraal en weinig
doorleefd. Niet terecht, want Borges
beschrijft in navolging van zijn favoriete schrijver Louis Stevenson ook
avonturen en gevechten. Hij bezingt de moed van de vechtersbaas. Het is
overigens wel begrijpelijk dat iemand, die eerst de wereld leest als ‘boek’,
daarna alleen commentaren levert en tenslotte blind wordt, vooral over de
wereld vanuit zijn gedachten schrijft. Maar dan wel vanuit een fenomenale
kennis over geschiedenis, filosofie en literatuur zoals opgeslagen in dat grote
hoofd met de blinde ogen! Hij is naast commentator ook nog eens vertaler van
beroemd werk als van Virginia Woolf, Walt Whitman, Faulkner e.a. De Ficciones
houden het midden tussen stories en histories. In zoverre leunt hij aan tegen
de oervader van de geschiedschrijving, de Griek Herodotus, die ook zijn
Historiën doorspekt met vertellingen uit de tweede hand – ‘van horen zeggen’.
De Filosoof
Borges is een meester in het jongleren van tijd en ruimte
en daardoor van authenticiteit en waarheid. Wat eerst een historische
gebeurtenis lijkt, blijkt zich bij nader inzien te voltrekken in de droom, het
labyrinth, de spiegel of een niet-bestaand land. Waar is ‘de werkelijkheid’
gebleven? Plaats en tijd zijn eigendom van de verteller. Borges keert de
werkelijkheid binnenstebuiten, ondersteboven, achterstevoren en gebruikt tijd
en ruimte als schaakstukken op het bord van de verbeelding. Borges is een
filosoof in schrijverspak, ‘de broek van een octopus’ om met Bert Schierbeek te
spreken? Hij crëert, zoals hij zelf van Kafka beweert, zijn eigen ‘voorgangers’,
ontdekt het labyrinth van de Tijd, bedenkt een eigen don Quichotte (van Pierrre
Menard), een fantasierijk bestiarium en niet-bestaande boeken, waarop hij
commentaar levert. Hij is een ware spookrijder in de literatuur. Zijn universum
doet denken aan het werk van de Hollandse tekenaar Escher, die nog steeds
actueel blijkt in deze wereld van vaak monomane architectuur-gekte. Een
ruimtelijke science fiction op papier.
Bedrog en
Verbeelding
Tegenwoordig zijn we gewend aan reproductie en nep-nieuws.
En toch houden veel mensen niet echt van ‘literatuur’. Ze willen een ‘waar-gebeurd’
verhaal lezen. Het is een paradoxale ontwikkeling. Hoe vaker men in de zgn.
werkelijkheid wordt bedonderd, hoe meer behoefte men heeft aan ‘echtheid’ in de
literatuur. Literatuur wordt als het ware bedreigd door de lezer van het ‘echte’
verhaal. De lezer, die is opgejaagd door nep-nieuws van alledag, van slag door
de ongelooflijke warwinkel van onnozele berichtgeving over de wereld, deze
lezer wil kennelijk wel eens met rust gelaten worden. Hij is bij Borges aan het
verkeerde adres. Hij is immers de schrijver van de ‘verzameling’en de metafoor, van de dubbele
bodem en science fiction. Zijn werk is geen vlucht uit de werkelijkheid, maar transformatie
vanuit de verbeelding. Korrtom, fictie. Pas dan, zegt Borges, is er sprake van literatuur.
Tlön, Uqbar,
Orbis Tertius
In het beroemde verhaal ‘Tlön, Uqbar, Orbis Tertius, ’
schiet Borges een drietrapsraket af. Bij de eerste trap vertelt hij dat hij met
zijn vriend Casares op zoek is naar een onbekend land Uqbar. Hij stuit op een
encyclopedie (de tweede trap), die spreekt over het bestaan van een planeet
Tlön. In de derde fase maakt Tlön zich meester van de aarde. Het raadsel van de
negen ‘coins’ (crypto coins!) moet inzicht geven in het werkelijkheidsgehalte
van deze wonderlijke planeet. Uiteindelijk bestaan er in Tlön geen materiële
objecten, geen dingen. Alles is taal, fictie, idee, geest (Berkeley). Ingrijpender
nog is, dat daardoor ook onze vertrouwde logica – en wetenschap - er onmogelijk
wordt. Met de invasie op onze planeet vanuit Tlön worden ideeën werkelijk
dingen, objecten. Zo ontstaat er een bedreigende werkelijkheid, die de aarde
overmeestert. Ideeën zijn aanvankelijk ‘echter’
dan dingen, zoals Nep-berichten voor ‘echter’ dan de werkelijkheid worden
gehouden.
Blinde Ziener
Er zijn tal van diepzinnige analyses gemaakt van ‘Tlön’.
Het wordt bestempeld als thriller, science fiction, satire en ook als ‘totale’
fictie (zoals ‘totale oorlog’ op zijn Duits). Tlön demonstreert het gevaar van een
totalitair wereldbeeld. Borges zinspeelt op het communisme en nazisme uit zijn
tijd, dat de mensen rijp maakte voor ‘totale’ overheersing. Met Tlön laat Borges zien hoe gevaarlijk het
is zich te verlustigen in (ideologisch) jargon,
een taal van een handvol ‘plastic’ woorden, dat op alle levensgebieden wordt
toegepast zoals het cybernetisch gepraat over sociale systemen, economische
modellen, dat een hersenschimmige wereld oproept, die al globaliserend aan zich
zelf ten onder gaat.
De huidige, neoliberale mythe van de markt met zijn
magische markt-evenwichten, economische groei-dwang, nep-nieuws en crypto coins
vertoont akelige overeenkomsten met de ‘totale’ fictie van de invasieve planeet
Tlön. Ik lees dit verhaal van Borges als een vroege waarschuwing tegen ‘mythisch’
denken in onze wereld. Een waarschuwing om niet in het technologisch labyrinth de
weg kwijt te raken of te geloven in de sprookjes van de markt, in schietgrage
helden aan de bar, in gegoochel (gegoogle) met (beurs)getallen of Nep-geschiedenissen
alsof je niet ter verantwoording zult worden geroepen. Wat misschien
Borgesiaanse fantasie en science fiction leek, blijkt binnen een halve eeuw gewoon
alledaagse werkelijkheid.
Borges is niet alleen een speelse schrijver van de
verbeelding met zijn gauchos en compadritos, dromen en doolhoven, allervreemdste
dieren, wiskunde en jaartallen, maar ook een blinde Ziener van wat ons op de
planeet aarde wellicht nog te wachten staat.
Derk Cools
Geen opmerkingen:
Een reactie posten